از خصوصيات اخلاقى ايو يكى هم تواضع و فروتنى بود. از اينكه ديگران حتى فرزندان و نوادگانش‏دستش را ببوسند به سختى دورى مى‏جست و اين كار در حق خود روا نمى‏ديد و نمى‏پسنديد. مهمان راهرچند جوان و كوچك و ناشناس گرامى مى‏داشت و هنگام رتفن تا درب خانه مشايعتش مى‏كرد. (22) .

سادات را گرامى مى‏داشت و آنان را هرچند جوان و نوجوان محترم مى‏شمرد. (23) .

5 - انتقاد پذيرى و سعه صدر.

از صفات بارز انديشمندان بزرگ و دانشمندان موفق و پاكدل يكى هم سعه صدر و انتقاد پذيرى‏است. آنان به هيچ وجه خود را مطلق يا مصون از سهو و خطاء نمى‏دانند و حرف حق را از هركه باشدمى‏پذيرند چرا كه خود بزرگ‏بينى را خودپرستى را بدترين بت پرستى مى‏دانند و از اين گناه در حدشرك، باتمام توان دورى جسته و به شدت اجتناب مى‏كنند . استبداد در انديشه را كشنده‏ترين آفات‏فكر و فرهنگ مى‏دانند. و شيخ اقا بزرگ هم بى‏گمان از همان انديشمندان بزرگ و پاكدل بود. و از هرگونه‏استبداد راى و خودخواهى پاك و منزه بود و براى اين سخن، دليلها و شواهد بسيارى مى‏توان ارائه داد.ما تنها به يك قضيه كه در زندگانى علمى شيخ اتفاق افتاد اشاره مى‏كنيم و آن زمانى رخ داد كه محقق‏تهرانى پس از ماهها شايد هم پس از سالها كتابى را با زحمت فراوان و تحقيق طاقت فرسايى به رشته‏تحرير كشيد و آماده چاپ ساخت‏حتى به پسرش نيز دستور داد كه آن را به فارسى ترجمه كند. ولى باوجود آن همه سعى و تلاش هنگامى كه با انتقاد و اعتراض دوستش علامه كاشف الغطاء روبرو شد وانتقاد همراه با احترام و استدلال او را نسبت‏به انتشار كتابش ديد، خم به ابرو نياورد و بكلى از انتشار متن‏و ترجمه كتاب چشم پوشيد. (24) .

درباره تواضع و انتقاد پذيرى محقق، داستان جلابى را نيز از استاد سيد مرتضى نجومى نقل كرده‏اندكه آموزنده و خواندنى است در اين زمينه به مجله نورعلم شماره 38 صفحه 55 مراجعه كنيد.

6 - آگاهى از اخبار روز.

در اخبار و احاديث پيشوايان معصوم دينى، سخنى است كه مى‏فرمايند: كسى كه آگاه به زمان‏خويش باشد در زير هجوم شبهات و اشتباهات گوناگون خرد نمى‏شود. «العالم بزمانه لا تهجم عليه‏اللوابس‏». محقق تهرانى نيز بر همين مبنى آگاهى از اخبار روز را بر خود ضرورى مى‏ديد، يكى از فرزندان‏محقق در اين مورد مى‏نويسد:

«پيش از آنكه مرا به تهران بفرستد، هرشب در كتابخانه عمومى نجف از من مى‏خواست تا روزنامه‏هارا برايش بخوانم، پس از مدتى به من دستور داد كه اهم اخبار را استخراج كرده و در دفترى ثبت كنم تاخود همه روزه هروقت كه فرصت كرد مطالعه كند. از همين جا بود كه خلاصه و مهم اخبار آن روزها را درضمن يك مجله گرد آوردم و پدرم دستور داد كه آن تجليد كنند و اكنون در كتاخانه‏ام در تهران موجوداست...» (25) .

7 - خبير و بيدار.

محقق تهرانى تنها سرگرم پژوهشهاى علمى نبود تا از اجتماع و نيازهاى امت اسلامى غافل بماند اودر عين حال كه پژوهشگرى سخت كوش و نويسنده‏اى پركار بود دانشورى آگاه و زمانشناس وانديشمندى بيدار و دورانديش هم بود. در نهضت مشروطيت، به پيروى از استادش آخوند خراسانى ازعالمان مشروطه خواه و ضد هرگونه استبداد بود و در اين راه از كارهايى كه كرد يكى هم ترجمه كتاب‏«المدينة و الاسلام‏» - اسلام و تمدن- نوشته فريد و جدى بود. در نهضت عراق هم كه به رهبرى استادديگرش آيت الله محمد تقى شيرازى آغاز شد و به استقلال عراق منجر گشت‏شركت چشم گيرى‏داشت. و زمانى كه مدارس به سبك جديد، يكى پس از ديگرى در شهرهاى مسلمان نشين تاسيس‏مى‏شد خرسندى خويش را اعلام داشت مردم را به شركت در اين كار خير و عمومى فرا خواند. (26) .

كبوتر كتابخانه‏ها

كارهاى علمى او بويژه تدوين دو دوره دائرة المعارف بزرگ (الذريعه و طبقات) ايجاب مى‏كرد كه‏بيشتر عمرش را در كتابخانه‏ها بگذراند تازه ان تنها منحصر به كتابخانه‏هاى عمومى نبود بلكه محقق‏تهرانى هرجا كه از وجود گنجينه‏اى از كتابهاى چاپى و خطى خبر مى‏يافت‏به هر قيمتى بود به‏سراغشان مى‏رفت تا در تكميل تحقيقات خويش از آنها سود جويد چنين است كه مى‏بينيم در پايان‏بعضى از جلدهاى الذريعه فهرست قسمتى از آن تابخانه‏ها همراه با تاريخ تاسيس و بعضى مسائل‏مربوط به آنها به چشم مى‏خورد (27) و شامل نزديك به هفتاد كتابخانه مى‏شود، اينك براى نمونه چندكتابخانه نام برده مى‏شود:

1 - كتابخانه عمومى اوقاف، واقع در بغداد و حاوى هزاران كتاب نفيس خطى و چاپى.

2 - كتابخانه سيد محمد باقر حجت، از كتابخانه قديمى كربلا.

3 - كتابخانه عمومى تربى، از كتابخانه‏هاى معتبر آذربايجان، واقع در تبريز.

4 - كتابخانه جلال‏الدين محدث ارموى، در تهرانى.

5 - كتابخانه سلطان القرائى، از كتابخانه‏هاى شخصى و معروف و معتبر، در تبريز.

6 - كتابخانه عمومى آية الله مرعشى نجفى، در قم.

7 - كتابخانهئشيخ الاسلام، در زنجان.

8 - كتابخانه سيد على ايروانى، در تبريز.

9 - كتابخانه شيخ هادى كاشف الغطاء، نويسنده مستدرك نهج البلاغه، در نجف اشرف.

10 - كتابخانه عمومى شوشتريها، در نجف.

11 - كتابخانه عمومى حسينيه كاشف الغطاء، در نجف.

12 - كتابخانه آستان قدس رضوى، در مشهد مقدس.

13 - كتابخانه سپهسالار، در تهران.

14 - كتابخانه ميرزاى بزرگ شيرازى، در سامراء.

15 - كتابخانه ميرزاى دوم شيرازى، در سامراء، سپس در كربلا.

16 - كتابخانه صدر، در كربلا.

17 - كتابخانه تهرانى، در سامراء.

18 - كتابخانه شيخ العراقين تهرانى، در كربلا.

19 - كتابخانه مجلس، در تهران.

20 - كتابخانه استاد محيط طباطبايى، در تهران.

21 - كتابخانه ملى ايران، در تهران.

22 - كتابخانه محدث نورى، در سامراء، سپس در نجف.

23 - كتابخانه روضاتى، نخست در خوانسار، سپس در اصفهان و كاظمين و..

24 - كتابخانه غرويه، از كتابخانه‏هاى قديمى آستان قدس مولا على عليه السلام، در نجف.

25 - كتابخانه قاضى طباطبايى، در تبريز و..

كتابخانه شيخ آقا بزرگ

شيخ آقا بزرگ تهرانى خود نيز كتابخانه‏ايداشت كه آن را در طول دهها سال گرد آورده بود. پس از آن‏كه از سامراء به نجف منتقل شد، آن را در سال 1354ق براى استفاده عموم تاسيس كرد و در سال‏1375ق، روز 25 ذى الحجه (فرداى روز مباهله) به صورت رسمى وقف عموم كرد و توليت آن را به‏دامادهاى فاضلش حاج شيخ حسين تهرانى و سيد مهدى مدرسى و فرزندان ذكورش كه در تهران‏سكونت داشتند، واگذار كرد و در ضمن شرط نمود كه هرگاه اداره آن براى متوليش مشك شد به‏كتابخانه‏اى كه پيشترها علامه امينى تاسيس كرده بود (كتابخانه امام اميرالمؤمنين عليه السلام)منتقل و به آن كتابخانه منضم شود. (28) .

كتابهاى اين كتابخانه كه بيشتر از كشورهاى مختلف بويژه از ايران و مصر گردآورى شده بود درمجموع 5000 كتاب چاپى نفيس و نادر و صد نسخه كمياب خطى مى‏شد كه دهها جلد آن به خط خودشيخ آقا بزر استنساخ شده بود. (29) .

خاموشى خورشيد

دوازده روز از دوازدهمين ماه سال خورشيدى مى‏گذشت. ماه اسفند سال 1348 بود. زمستان كم‏كم‏مى‏رفت كه تمام شود و بهار نزديك و عيد نوروز نزديكتر بود. و از طرفى ديگر تقويم تاريخ روز جمعه 13ذى حجه 1398ق را نشان مى‏داد و تنها پنج روز ديگر به بزرگترين جشن اهل ايمان يعنى عيد غديرمانده بود و اندك اندك مردم خود را براى روزهاى عيدى كه در پيش بود آماده مى‏كردند. اما دست تقديررنگ و حال ديگرى را آن روز رقم زده بود. نجف اشرف آبستن حادثه‏اى غمبار و اندوهناك بود... قلب‏خورشيد پژوهش به سختى مى‏تپيد كه ناگهان در همان روز، ساعت‏يك بعد از ظهر براى هميشه ازتپش افتاد و اين خبر دهن به دهن گشت و همراه با آه و افسوس و تاثر، شهرهايعراق و ايران و... را درنورديد و مردم را به ماتم فشاند.

سيد جليلى از ارادتمندان شيخ و از علماى پارساى نجف - كه بعدها با نام شهيد محراب، آيت الله‏مدنى شهره آفاق شد - براى تغسيل و تكفين پيكر پير پژوهشگران قيام كرد و با دستهايى كه بيش ازهركار با قنوت و سجده، انس و الفت داشت جسد شيخ را غسل داد. (30) .

عصر همان روز، ساعت 6 بعد از ظهر، پيكر پاك شيخ را براى زيارت مرقد سالار شهيدان امام حسين‏عليه السلام و برادرش حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام به كربلا انتقال دادند. مردم كربلا به‏استقبال پيكر شيخ شتافته و او را با احترام و اجلال زيادى تشييع كردند.

پس از زيارت كربلا، پيكر پير پژوهش به نجف اشرف برگردانده شد و آن شب را در دانشگاه بزرگ‏نجف، همچون نگينى در حلقه دانشوران و دانشجويان دينى كه گرداگرد تابوت او را گرفته بودند، سحركرد..

از طرف هيئت علميه نجف، اطلاعيه‏اى با متن زير، انتشار يافت:

بسم الله الرحمن الرحيم.

انا لله و انا اليه راجعون، جامعه علمى نجف درگذشت مرد تقوا و دانش تاريخ، حامل مشعل بحث وتحقيق، الامام الاكبر الخالد الذكر آية الله الشيخ آقا بزرگ تهرانى «صاحب الذريعه‏» را اعلام مى‏كند...جسم طاهر او صبح فردا، شنبه، از مقر «جامعة النجف الدينيه‏» تشييع خواهد شد. هيئت علمى با تمام‏اعضا و طبقاتش، نجف را براى شركت در تشييع فرا مى‏خواند و بر عموم امت اسلامى تعزيت و تسليت‏مى‏گويد و من يعظم شعائر الله فانها من تقوى القلوب، صدق الله العلى العظيم.

فرداى آن روز پيكر شيخ در ميان سيل خروشان مردم، روى دستها بلند شد و در حالى كه همه‏دروس حوزه تعطيل شده و علماء و فوج طلاب و دانشجويان در پيشاپيش مردم حركت مى‏كردند ازجامعة النجف به سوى حرم مولاى متقيان امام على عليه السلام تشييع شد و پس از آن كه در صحن‏شريف علوى، نماز ميت‏به امامت آية الله سيد ابوالقاسم خويى خوانده شد،شاگردان شيخ، پيكر استاد رابه دور ضريح امام على عليه السلام طواف دادند. سپس بنا به وصى شيخ، به جايگاهى كه نخست قسمتى‏از خانه مسكونى خودش بود و بعدها قسمتى از كتابخانه موقوفه او شده بود حمل شد تا در آستانه‏كتابخانه عمومى خودش دفن شود.

و چنين بود كه دانشورى نستوه از دانشوران بزرگ شيعى، پس از 96 سال عمر با عزت و بركت كه‏بيشتر آن در كتابخانه‏ها و با كتاب و قلم گذشته بود در نهايت نيز در ميان كتابها در كتابخانه عمومى‏خودش به خاك سپرده شد. آن روز غمبار، حتى مدارس رسمى نجف هم براى نخستين بار، به خاطرتكريم مردى از مردان بزرگ دين و دانش، تعطيل شد و شاعران هركدام تا آنجا كه در توان داشتند، درتجليل او شعرها و قصيده گفتند و برخى از هنرمندان هم ماده تاريخ وفات او را در قالب شعر ريختند كه‏از همه معروف‏تر، ماده تاريخى بود كه سيد موسى موسوى هندى گفت:

ان المصاب فادح فليصمت فادح فليصمت المؤبن.

ان تدفنوا فالعلم و التقوى جميعا تدفنوا.

كان اسمه تاريخه «آغا بزرگ محسن‏».

1389 ه - ق - (31) .

- مصيبت‏سخن سنگين است.

مداح و ثنا گو را بگو خاموش بايد شد.

- اگر خواهيد او را خاك بسپاريد.

علم و پارسايى را همه در خاك خواهى كرد.

- و نامش، سرورو مهتر، نكو كردار.

تارخى وفاتش شد.

بازتاب وفات شيخ در ايران

وفات شيخ بى گمان بازتاب وسيعى در ايران، بويژه در محافل علمى و دينى داشته است و با آنكه‏مطبوعات در اين ميان مى‏بايست‏بيشترين سهم داشتهباشد ولى از آنجا كه در آن روزها روزنامه‏ها ومجلات به سختى سانسور مى‏شد و مطبوعات بيشتر در قبضه طاغوت ستمشاهى بود بازتابى كه بايسته‏بود از اين فاجعه بزرگ فرهنگى در رسانه‏هاى عمومى به هيچ وجه ديده نشد و ما تنها به دو مورد در اين‏باره برخورديم، يكى نشريه‏اى بود كه دانشجويان دانشگاه تهران به صورت سرى پخش كرد و در ضمن‏آن از شهادت مظلومانه پسر شيخ پرده برداشت و رژيم طاغوت را به باد انتقاد گرفت. (32) .

و ديگرى گزارشى بود كه مجله مكتب اسلام در قم و ايران منتشر ساخت. حال قسمتى از آن گزارش‏را كه با عنوان «ضايعه عظيم اسلامى‏» چاپ شد با هم مى‏خوانيم:

«در نيمه ماه گذشته، مراكز علمى اسلامى و بالاخص حوزه علميه نجف اشرف يكى از شخصيتهاى‏عظيم علمى و روحانى يعنى علامه محقق و متتبع كم نظير حضرت آيت الله العظمى آقاى حاجشيخ آقابزرگ تهرانى را ازدست داد و جهان علم و فضيلت و دانش و تقوى را با فقدان خود غرق اندوه و ماتم‏ساخت.

فقيد سعيد از علماى بنام شيعه بود كه در بسيارى از كشورهاى اسلامى و مراكز علمى جهان شهرت‏و معروفيت داشت و كتابهاى ارزنده وى براى محققان و متتبعان و نويسندگان اسلامى و مستشرقين ازمنابع عظيم تاريخى و رجالى به شمار مى‏رود.

وى در تحقيق مسائل تاريخى و حل معضلات علم رجال و احاطه به تراجم و زندگانى علماى شيعه ونام و خصوصيات كتابهاى آنان فرد بى‏نظرى بود... علامه تهرانى، در تقوى و پرهيزكارى، در زهد وعبادت، در اخلاص و پاكى،در عشق و علاقه به مطالعه و نوشتن، نمونه ممتاز عصر خود بود و تا آخر عمربا ضعف و پيرى مشغول تاليف و نوشتن بود...» (33) .

پى‏نوشتها:

1) شيخ آقا بزرگ، استاد محمد رضا حكيمى،ص‏25، به نقل از شيخ الباحثين، ص‏30.

2) نورعلم، شماره 38، ص‏52; شيخ آقا بزرگ، ص‏8 - 7 و..

3) شيخ الباحثين، ص‏18; در مقدمه الذريعه، ج‏20، مرد، به جاى 24، 27 سال نوشته شده است.

4) نقباء البشر، ج‏4، ص‏1614.

5) همان، ص‏1492.

6) همان، ج‏4، ص‏1492.

7) الذريعه، ج‏20، مقدمه، مرد.

8) الذريعه، ج‏20، مقدمه، مرد.

9) نقباء، ج اول، ص‏94.

10) كيهان فرهنگى، سال سيزدهم، شماره پياپى 127، خرداد و تير 1375، ص‏92.

11) مطالب فوقر را در مورد فرزندان محقق تهرانى در مكالمه تلفنى كه با فرزند بزرگ محقق، استاد على نقى منزوى در تاريخ عصر شنبه‏24/6/75 داشتيم ثبت كرديم.

12) منابع زيادى از شهادت فرزند شيخ ياد كرده‏اند كه براى نمونه اينها را مى‏توان نام برد: كيهان فرهنگى، سال سوم، شماره 11، ص‏28;نهضت امام خمينى، ج‏2، ص‏366 - 368; الشيخ آغا بزرگ الطهرانى فقيد العلم و الادب، ص‏27، و نورعلم، ش‏38، ص‏47.

13) الذريعه، ج‏10، ص‏166 - 167، تارخى چاپ اول 1335; مشكوة، شماره 32،ص‏92 - 93.

14) كيهان فرهنگى، سال سوم، شماره‏11، ص‏28.

15) شيخ الباحثين، ص‏16 - 18.

16) همان، ص‏18 - 19; الذريعه، ج‏20، مقدمه، ص ه.

17) شيخ الباحثين، ص‏20 - 21.

18) ميرحامد حسين، استاد محمد رضا حكيمى، ص‏145.

19) نورعلم، شماره 38، ص‏54.

20) همان، ص‏54.

21) همان، ص‏57.

22) طبقات اعلام الشيعه، ج اول، مقدمه، ص ز.

23) مشكوة، ش‏32، ص‏89.

24) الذريعه، ج‏24، ص‏278; شيخ الباحثين، ص‏45.

25) طبقات، ج‏1، صريب، مقدمه، به قلم استاد علينقى منزوى.

26) مجله التوحيد، سال‏11، شماره 62; ص‏70، جمادى الاول 1413ق; طبقات، ج‏1، مقدمه، ص يا.

27) الذريعه، ج‏6، ص‏400; ج‏8، ص‏297. گفتنى است كه اين فهرتسها توسط فرزند محقق، استاد علينقى منزوى تهيه شده است.

28) شيخ الباحثين، ص-52 53، در آنجا وقفنامه كتابخانه به دستخط شيخ و با امضاى بعضى از علماى بزرگ كليشه شده است.

29) موسوعة العتبات المقدسه، قسم النجف، جزء الثانى، جلد7، ص‏261 - 317.

30) نورعلم، شماره 38، ص‏58.

31) شيخ الباحثين، ص‏72 - 75.

32) الشيخ آغا بزرگ الطهرانى فقيه العلم، ص‏27.

33) مكتب اسلام، سال‏11، شماره 3، ص‏31 و 57 و 58، اسفند 1348.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: